Postawmy ule na plantacjach!

Wiadome jest, że w wyniku zapylenie krzyżowego uzyskuje się lepiej wykształcone owoce, o większej liczbie nasion oraz łagodniejszym zabarwieniu i lepszym smaku. Dlatego w niniejszym artykule omówimy wpływ zapylania kwiatów przez pszczoły na plony porzeczki, truskawki oraz drzew owocowych. Poradzimy też ile ustawić w sadzie (na plantacji) uli, żeby uzyskać większe plony.

Zapylanie porzeczki i agrestu

Jedną z przyczyn słabego owocowania porzeczek czarnych i agrestu jest opadanie kwiatów i zawiązków owocowych. Najczęściej spowodowane jest to niedostatecznym zapyleniem, lub zbyt słabym zapłodnieniem. Przeciwdziałamy temu opryskując kwiaty borem (np. preparatem Bormax) na początku, w pełni i pod koniec kwitnienia. Bor poprawia kwitnienie, zapłodnienie, podziały komórek i rozwój zawiązków owocowych, a przy jego braku nie dochodzi do zapłodnienia po zapyleniu kwiatów i zwiększa się liczba owoców niekształtnych,  często skorkowaciałych.

Polecane obecnie odmiany porzeczek są w wysokim stopniu samopylne i samopłodne. Stwierdzono jednak wielokrotnie, że zapylenie kwiatów przez pszczoły miodne wyraźnie poprawia zawiązywanie owoców, a więc zwiększa plon. Do dobrego zapylenia  i zapłodnienia oraz zawiązania owoców porzeczki czarnej potrzeba 200-400 ziaren zdrowego pyłku. Od poziomu zapylenia kwiatów i zapłodnienia zależy liczba nasion w jagodach, czyli ich wielkość. Im więcej nasion, tym owoc jest większy. Owoce najmniejsze, z kilkoma nasionami, ważą zaledwie 0,1-0,2 grama, natomiast największe - zawierające ponad 100 nasion od 1 do 2 gramów.

Oczywiście do dobrego zapylenia kwiatów porzeczek i agrestu niezbędne są pszczoły.  Na 1 ha plantacji powinniśmy wystawić 4-6 uli z dużą liczbą owadów. Przy intensywnym oblocie kwiatów można spodziewać się znacznego wzrostu plonu - o około 2-2,5 kg z krzaka.

Zapylanie truskawki

Truskawki należą do roślin samopłodnych, czyli zdolnych do wytwarzania nasion po zapyleniu pyłkiem własnym, ale nie mogą się w wystarczającym stopniu same zapylić. Wysypujący się
z pylników pyłek pada na znamiona niewielkiej liczby słupków, głównie skrajnie położonych na wypukłym dnie kwiatowym. Dopiero wiatr zwiększa zapylenie do około 70%. Ale do normalnego rozwoju dna kwiatowego w pełnokształtną, mięsistą, pozorną jagodę potrzebne jest zapylenie całego kwiatu. Zapewniają to owady - przede wszystkim pszczoła miodna.

Poza tym do zapłodnienia kwiatu truskawki niezbędny jest bor, jak w przypadku porzeczki czarnej. Należy więc opryskać rośliny (Bormaxem lub Bortraciem) w okresie białego pąka
w kwiatostanie, na początku, w pełni i pod koniec kwitnienia.

Pszczoła chętnie odwiedzi kilkakrotnie ten sam kwiat, jeśli znajdzie w nim odpowiednią  ilość pożytku nektarowego lub pyłkowego. Z kolei obfitość nektarowania  i pylenia kwiatów zależy od właściwości dziedzicznych rośliny i czynników zewnętrznych: atmosferycznych, glebowych
i agrotechnicznych. Dlatego ważne jest nawożenie plantacji siarczanem potasu, a nie solą potasową, która utrudnia wytwarzaniu się nektaru w miodnikach i silnie zakwasza glebę. Ma ona negatywny wpływ na wykształcanie się owoców z już zapylonych kwiatów.

O ile pszczoły zwiększają plon?

Z badań przeprowadzonych w Oddziale Pszczelarstwa w Puławach wynika, że dopiero 20-krotne odwiedzanie kwiatu przez pszczołę gwarantuje jego pełne zapylenie. Przy przeciętnie słonecznej pogodzie, wkrótce po rozchyleniu się płatków korony, następuje pękanie pylników i wysypywanie się pyłku. Przeważnie wszystkie pylniki większych kwiatów wypylają się w dniu rozkwitnięcia kwiatu. Jedynie przy wyższej wilgotności powietrza pylenie - zwłaszcza kwiatów rozkwitłych pod koniec dnia - przeciąga się na dzień następny. Z chwilą rozchylenia się płatków korony rozpoczyna się proces wydzielania nektaru, który trwa nieco dłużej niż proces pylenia. Płatki korony opadają po 2-3 dniach życia kwiatu. Nie pobrany przez owady nektar pozostaje w kwiecie jeszcze po opadnięciu płatków. Wynika z tego, że pszczoła ma bardzo mało czasu aby 20-krotnie odwiedzić ten sam kwiat. Szansa zapylenia jest większa, gdy ule są blisko i mieszka w nich dużo owadów.

Naukowcy stwierdzili także, że plon owoców z poletek swobodnie zapylonych prze owady w porównaniu z izolowanymi (gdzie owadów było mało), był o prawie 24% wyższy. Niekształtne owoce truskawek (z powodu słabego zapylenia) kontrastują
w zestawieniu z dobrymi, powstałymi z kwiatów dobrze zapylonych i zapłodnionych. Na powierzchni niekształtnych, rzekomych jagód można łatwo dostrzec brak nasion, czyli właściwych owoców (niełupek). Właśnie w tych miejscach dno kwiatowe nie rozwinęło się należycie wskutek niepełnego zapylenia.

Samopłodność a obcopylność

Wszystkie niemal uprawiane odmiany jabłoni, grusz i czereśni są samobezpłodne. Natomiast wśród wiśni i śliw zdarzają się odmiany samopłodne (np. Łutówka, Węgierka Zwykła) i samobezpłodne, jednak zapylenie przez pszczoły niektórych odmian samopłodnych (Łutówka, Nefris) pyłkiem obcym zwiększa często trzykrotnie plon (J. Skowronek, 1977).

W Zakładzie Doświadczalnym w Przybrodzie (Akademii Rolniczej w Poznaniu) prowadzono badania, które dotyczyły okresów kwitnienia, zapylenia i zapłodnienia kwiatów wiśni oraz samopylności i obcopylności odmian. Otrzymane wyniki wskazują, że o efektywności zapylenia i zapłodnienia nie decyduje cały okres kwitnienia poszczególnych odmian, lecz tylko 4-5 dni, licząc od początku kwitnienia. Zaobserwowano także, że znamię słupka jest już gotowe do przyjęcia pyłku tuż przed rozwinięciem się kwiatu, w fenofazie białego pąka, gdy tymczasem pyłek był zdatny do zapłodnienia dopiero na drugi lub trzeci dzień po rozwinięciu się kwiatów. Odmiana zapylająca powinna swoim okresem kwitnienia wyprzedzić o co najmniej 2-3 dni kwitnienia odmianę mateczną, ażeby z chwila otwarcia się kwiatów owady miały do zapylenia gotowy pyłek. Samopłodność odmiany ma duże znaczenie w przypadku, gdy okres kwitnienia przypadnie na niesprzyjające warunki klimatyczne, uniemożliwiające oblot pszczół. Odmiany te wówczas dają plon zadawalający, jednak plony są obfitsze w przypadku zapylenia obcym pyłkiem.

Założenie sadu składającego się z kilku dowolnie dobranych odmian nie zapewni jeszcze dobrego zapłodnienia i dobrego plonowania. Znane są wypadki, że nawet sady założone z trzech odmian czereśni nie owocowały, ponieważ były wzajemnie bezpłodne. Ich pyłek nie kiełkował na znamieniu innej odmiany, lub wytwarzał zbyt krótką łagiewkę nie dorastającą do zalążka. Wśród jabłoni parą wzajemnie bezpłodną (intersterylną) są  odmiany McIntosh i Early, wśród grusz Dobra Ludwika i Bonkreta Williamsa, wśród czereśni Czarna Późna i Wołowe serce, a także Czarna Późna i Buttnera Czerwona.

Brzoskwinie, morele i krzewy owocowe na ogół są samopłodne i do zapłodnienia wystarczy im pyłek przeniesiony przez pszczoły nie tylko z drzew czy z krzewów tej samej odmiany, ale  także z innych kwiatów tego samego osobnika (tzw. zapylenie sąsiedzkie).

Wystawiamy ule

Wiosną, kiedy drzewa i krzewy owocowe zaczynają kwitnąć przeważnie są dni chłodne, wietrzne lub deszczowe i wówczas pszczoły nie wylatują z ula. Swój lot rozpoczynają, gdy temperatura przekracza 10-12^oC. Wtedy celem dobrego zapylenia w pełni owocującego sadu powinniśmy ustawić od 3 do 6 pni na 1 ha. Różnie to się kształtuje przy różnych gatunkach roślin: wiśnie i śliwy wymagają wystawienia 4-8 uli, krzewy jagodowe 4-6, truskawki 2-3. Przekroczenie tych norm korzystnie wpłynie na owocowanie, natomiast niedobór pszczół obniży plony.

Pasiekę w sadzie czy na plantacji ustawiamy, gdy około 10% kwiatów już kwitnie. Aby uniknąć straty lotnych pszczół i zapewnić dobre zapylenie kwiatów, należy ją ustawić w środku sadu, lub w bezpośrednim jego sąsiedztwie, bo wtedy pszczoły nie tylko lepiej zapylą kwiaty, lecz także przyniosą do uli więcej nektaru i pyłku.

Najbardziej efektywne loty pszczoły wykonują na odległość 500 metrów, dlatego w większych sadach należy pasiekę podzielić i ustawić ule grupami - co 300 metrów. Pamiętajmy, że podczas wyjątkowo złej pogody zasięg lotu pszczół nie przekracza 30-50 metrów,
a wówczas dobry plon owoców otrzymuje się jedynie z drzew położonych w bezpośrednim sąsiedztwie pni pszczelich.

Jeżeli w sadzie nie możemy ustawić licznej pasieki, to lepsze zapylenie uzyskamy przez rotację ustawienia uli rozmieszczonych na przestrzeni około 300 metrów. Ustawienie należy zmieniać co 2-3 dni, wskutek czego pszczoły zmieniają  promień lotu i nie rozlatują się na bardziej atrakcyjne rośliny kwitnące w tym samym czasie, np. rzepak ozimy. Po prostu zdezorientowane pozostaną w pobliżu uli w czasie trwania pożytku. W sadzie należy też zniszczyć konkurencyjne rośliny miododajne, jak mniszek pospolity.

Większa pasieka w sadzie jest konieczna również z tego względu, że pszczoły oblatują najchętniej te kwiaty, które obficie wydzielają nektar o dużej zawartości cukrów. Drzewa lepiej nektarujące, jak czereśnie, jabłonie i wiśnie, są więc chętniej przez nie odwiedzane,  natomiast śliwy, a zwłaszcza grusze - znacznie mniej. Z tego powodu grusze bywają  niedostatecznie zapylone, ale jeżeli w sadzie jest liczna pasieka, to pszczoły będą odczuwały niedostatek pyłku i poszukiwały go także na gruszy, przez co zapylą jej kwiaty w wystarczającym stopniu.

***

Kwiaty drzew owocowych są łatwo dostępne dla pszczół. U jabłoni słupki dojrzewają o dwa dni wcześniej niż pręciki, u gruszy o 2-4 dni wcześniej, u śliw o 2 dni, a u wiśni o 2-3 dni. Wskutek tego, gdy zakwitną pierwsze kwiaty, nie ma jeszcze w sadzie dojrzałego pyłku, który mógłby je zapłodnić. Natomiast u czereśni, brzoskwini i moreli słupek i pręciki dojrzewają jednocześnie.

W każdej z 5 komór zalążkowych kwiatu jabłoni i gruszy znajdują się 2 zalążki, a zatem do zapłodnienia ich wystarczy 10 ziaren pyłku – po dwa na każde z 5. znamion. Większa liczba ziaren pyłku jest potrzebna do całkowitego zapłodnienia kwiatów dających owoce wielonasienne, jak agrest i malina.

Pestkowce – wiśnia, czereśnia i śliwa - wydające tylko jedno nasienie, potrzebują tylko jednego ziarenka pyłku.

Mała liczba pszczół lub niepogoda mogą sprawić, że wiele kwiatów nie zostanie zapylonych, lub że zostaną zapylone częściowo i nie wszystkie zalążki rozwiną się w nasiona - wówczas owoc będzie rósł niesymetrycznie i stanie się mniej wartościowy. Liczne i ścisłe badania wykazały, że im więcej jest nasion w owocu, tylko większa jego masa, a jednocześnie większa zawartość cukru i kwasów. A zatem dobre zapylenie zwiększa ilość i polepsza jakość owoców.

dr Bogdan Z. Jarociński

Radom

Przyg. ade