Smart Villages dla bioróżnorodności

Według niektórych badań, rolnictwo wywiera znaczący wpływ na środowisko. Jest przede wszystkim emitentem gazów cieplarnianych, zużywa i negatywnie oddziałuje na wody powierzchniowe i podziemne, glebę czy powietrze.

Niewłaściwe i nadmierne stosowanie nawozów mineralnych czy środków ochrony roślin może prowadzić do zaniku naturalnej flory i fauny, zanieczyszczenia wód, czy wpływać na mikroklimat. Jednocześnie ograniczenia w stosowaniu ww. środków do produkcji, skutkują obniżeniem plonów oraz niższą wydajnością plonów z hektara. Dlatego istotne  jest podejmowanie działań w celu poszukiwania rozwiązań, które pozwolą ograniczyć negatywny wpływ rolnictwa na środowisko przy zapewnieniu optymalnych dochodów dla rolników.

W ramach Konsorcjum siedmiu instytucji naukowych prowadzono badania w zakresie projektu wdrożenia koncepcji Smart Villages (Inteligentne Wioski) w województwie mazowieckim. Projekt był finansowany przez Samorząd Województwa Mazowieckiego. Prace realizowane były przez ogólnopolskie konsorcjum naukowe,
w skład którego wchodzą: Politechnika Warszawska (Wydział Geodezji i Kartografii) – Lider konsorcjum, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej - PIB, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie – Centrum Cyfrowej Nauki i Technologii oraz Wydział Prawa i Administracji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Instytut Geodezji i Kartografii - Centrum Teledetekcji, Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach – PIB, Sieć Badawcza Łukasiewicz – Instytut Lotnictwa (Zakład Teledetekcji), we współpracy z Mazowieckim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Warszawie i Mazowieckim Parkiem Naukowo Technologicznym – Parkiem Spółdzielczym.

Podstawowym celem projektu było przeprowadzenie badań i analiz naukowych. Jednym z realizowanych ważnych aspektów było opracowanie diagnozy stanu środowiska w województwie mazowieckim. Istotną kwestią dla rolnictwa jest odpowiedzialne przygotowanie i wskazanie możliwości wykorzystania danych, które rolnictwo samo generuje. W tym zakresie w ramach pierwszego zadania została dokonana identyfikacja obszarów zagospodarowania, gdzie priorytetowe znaczenie ma ochrona walorów środowiskowych, krajobrazowych i różnorodności biologicznej. Sporządzono także analizę struktury użytków i systemów gospodarowania oraz ubytki ziemi użytkowanej rolniczo.

Najnowsze dane Powszechnego Spisu Rolnego 2020 wskazują, że powierzchnia gruntów ogółem użytkowanych w gospodarstwach rolnych uległa zmniejszeniu. W porównaniu do 2010 roku była ona mniejsza o 587 tys. ha (o 3,5%). W województwie mazowieckim udział gruntów zasianych w powierzchni gruntów ogółem kształtował się w granicach 50-60%. Trwałe użytki zielone stanowiły 26% użytków, natomiast powierzchnia gruntów ugorowanych wyniosła 28 tys. ha (ok. 1,4%). Co istotne, systematycznie rośnie powierzchnia gruntów przeznaczonych na cele nierolnicze. W roku 2019 na cele nierolnicze w Polsce wyłączono 4 349 ha gruntów rolnych, z czego na Mazowszu było to 7,7%. Główne kierunki przeznaczenia tych gruntów w województwie mazowieckim to osiedla 58%, tereny przemysłowe ok. 20% oraz tereny  komunikacyjne ok. 3%. Pozostałe grunty były przeznaczone pod użytki kopalne czy zbiorniki wodne.

W zakresie systemów produkcji w roku 2020 w województwie mazowieckim 2 179 gospodarstw prowadziło gospodarstwa systemem ekologicznym, przy czym należy wskazać, że liczba ta zmniejszyła się. Na tendencje w zakresie rozwoju rolnictwa ekologicznego może wskazywać dotychczasowy przebieg w zakresie liczby
i powierzchni gospodarstw ekologicznych, który wskazuje, że od 2014 roku obserwuje się systematyczny spadek gruntów użytkowanych systemem ekologicznym. Może to wskazywać, iż uzyskiwane środki w ramach dopłat, jak również ceny rynkowe nie rekompensują strat spowodowanych zmniejszeniem się plonów po przejściu na ekologiczne metody produkcji.

W przypadku gospodarowania na obszarach chronionych producenci rolni dostrzegali wiele barier i niekorzystnych zjawisk, które utrudniają rozwój gospodarstw. Połowa badanych rolników, którzy odczuwali wpływ obszarów chronionych stwierdziła, iż obszary te generują wiele ograniczeń, w tym dochodowych. Nie wszyscy rolnicy jednak byli zainteresowani problematyką ochrony środowiska. W polskich badaniach blisko 75% respondentów określiło swoje zainteresowanie tematem ochrony środowiska na niskim i zdecydowanie niskim poziomie. Chociaż 36% kierowników gospodarstw rolnych wyraziło chęć uczestnictwa w kursach, szkoleniach z zakresu podnoszenia wiedzy na temat problematyki środowiskowej i zarządzania środowiskowego.

Działania w zakresie ochrony środowiska są obecnie priorytetem w UE, o czym świadczy wdrażanie Europejskiego Zielonego Ładu. Stanowi to wyzwanie dla rolnictwa w zakresie wielu dostosowań do nowych wymogów ochrony środowiska i klimatu, co też łączy się z wieloma obawami wśród rolników. Wydaje się jednak, iż przejście w większym stopniu na zrównoważone i ekologiczne rolnictwo jest koniecznością. Ważne przy tym jest, by było ono realizowane w sposób w którym WPR zagwarantuje rolnikom wsparcie i zachęci do zmian.

Autor opracowania:

dr hab. Barbara Gołębiewska,  prof. SGGW

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie