Wdrażane koncepcji Smart Villages w województwie mazowieckim

Opracowanie diagnozy stanu gospodarczego, społecznego i środowiska województwa mazowieckiego w ramach przedsięwzięcia pn. „Wdrażane koncepcji Smart Villages w województwie mazowieckim”.

W celu osiągniecia zakładanych efektów projektu pn. „Wdrażane koncepcji Smart Villages w województwie mazowieckim”, zainicjowanego przez Samorząd Województwa Mazowieckiego, Konsorcjum naukowe w składzie:

• Politechnika Warszawska (Wydział Geodezji i Kartografii) - Lider;
• Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie (Wydział Nauk Ekonomicznych);
• Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy;
• Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (Centrum Cyfrowej Nauki i Technologii
  oraz Wydział Prawa i Administracji);
• Instytut Geodezji i Kartografii (Centrum Teledetekcji);
• Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach – Państwowy Instytut Badawczy;
• Sieć Badawcza Łukasiewicz - Instytut Lotnictwa (Zakład Teledetekcji),

w 2021 roku dokonało analizy i na jej podstawie, opracowało diagnozę stanu gospodarczego, społecznego i środowiska województwa mazowieckiego.

W tym celu zostały pozyskane i wykorzystane dane będące w dyspozycji instytucji państwowych i samorządowych oraz jednostek naukowych, w tym m.in.:

• baza danych ewidencji gruntów i budynków pozyskana z Powiatowych Ośrodków Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej oraz z GEOPORTALU;
• powiatowe zestawienia zbiorcze danych objętych ewidencją gruntów i budynków;
• Państwowy Rejestr Granic;
• dane dotyczące Waloryzacji Rolniczej Przestrzeni Produkcyjnej;
• baza obszarów ONW (z ograniczeniami naturalnymi lub innymi szczególnymi ograniczeniami);
• dane i publikacje FAO (ang. Food and Agriculture Organization of the United Nations);
• dane z systemu Identyfikacji i Rejestracji Zwierząt;
• dane Powszechnego Spisu Rolnego;
• dane systemu Polski FADN (ang. Farm Accountancy Data Network);
• dane z Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000;
• dane meteorologiczne European Centre for Medium-Range Weather Forecasts;
• mapa glebowo-rolnicza, mapa podziału hydrograficznego Polski, satelitarne dane optyczne Sentinel-2, satelitarne dane optyczne MODIS;
• ponadto dane z: GUS, EUROSTAT, Ministerstwa Środowiska, Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Europejskiej Konwencji Krajobrazowej oraz CORINE Land Cover, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska Głównego Inspektoratu Weterynarii,

oraz akty prawne, opracowania tematyczne o charakterze strategicznym, publikacje naukowe i literatura branżowa.

Istotnym źródłem informacji były, przeprowadzane w ramach projektu, badania ankietowe udostępnione mieszkańcom obszarów wiejskich województwa mazowieckiego, dzięki współpracy z Mazowieckim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego, za pośrednictwem strony internetowej (przy użyciu Formularzy Microsoft Forms). Dzięki dużemu zaangażowaniu Doradców Terenowych MODR Warszawa został pozyskany doskonały materiał badawczy.

Przeprowadzone przez Konsorcjum naukowe badania i analizy dotyczyły m.in.:

• zmian ekonomiczno-produkcyjnych w gospodarstwach rolnych województwa mazowieckiego;
• struktury użytków i systemów gospodarowania, ubytków ziemi użytkowanej rolniczo wraz z określeniem przyczyn zjawiska;
• przemian sektorowej struktury zatrudnienia na obszarach wiejskich;
• zmian użytkowania gruntów na obszarach wiejskich;
• upraw stosowanych w województwie mazowieckim oraz analizy jakościowej gleby warunkującej prawidłową uprawę roślin;
• zmian powierzchni odłogów i ugorów w gruntach użytkowanych rolniczo;
• regionalizacji gruntów nieużytkowanych w rolniczej przestrzeni produkcyjnej i możliwości wdrażania praktyk rolniczych minimalizujących wpływ występowania suszy;
• uwarunkowań prawnych rozwoju obszarów wiejskich w województwie mazowieckim.

Pozwoliło to na identyfikację:

• obszarów województwa niewymagających i wymagających kompleksowych przemian i transformacji zagospodarowania;
• zmian kierunków gospodarki rolnej wraz z identyfikacją zachodzących trendów;
• barier w rozwoju obszarów wiejskich z uwzględnieniem uwarunkowań społeczno-ekonomicznych rozwoju rolnictwa;
• obszarów gospodarowania w mniej korzystnych warunkach, gdzie priorytetowe znaczenie ma ochrona walorów środowiskowych, krajobrazowych i różnorodności biologicznej;
• przestrzennej koncentracji lokalnych systemów żywnościowych - podmiotów prowadzących działalność marginalną, lokalną i ograniczoną, rolniczy handel detaliczny oraz sprzedaż bezpośrednią produktów pochodzenia zwierzęcego.

Ponadto, Konsorcjum naukowe:

• opracowało klasyfikację głównych typów upraw dla reprezentatywnych powiatów;
• wyznaczyło powierzchnię terenów zielonych na obszarach wiejskich i określiło oraz ich stosunek do obszarów nieprzepuszczalnych;
• zidentyfikowało i dokonało selekcji kluczowych parametrów do monitorowania w celu przyznania certyfikatu ekologicznego dla płodów rolnych.

Kluczowe wnioski dotyczą rozbieżności w strukturze własnościowej i przestrzennej, jakie występują pomiędzy powierzchniami gospodarstw rolnych, wynikającymi ze stanu własności, a powierzchniami faktycznie użytkowanymi, z uwzględnieniem dzierżaw – w formie umów pisemnych oraz ustnych (nieformalnych).

W 2020 r. gospodarstwa na Mazowszu dysponowały największą w kraju powierzchnią użytków rolnych, która w ostatnim okresie uległa ponownie powiększeniu o 0,9 %. Województwo mazowieckie zajmuje drugą lokatę pod względem powierzchni zasiewów roślin zbożowych (ustępuje pod tym względem woj. wielkopolskiemu). Na Mazowszu w ostatnim okresie wzrósł w strukturze zasiewów zbóż udział gatunków o wyższej intensywności produkcji, jak kukurydza na ziarno oraz pszenica. Jednocześnie, w skali całego województwa obserwuje się znaczny spadek powierzchni gruntów ornych. Ma to zasadnicze znaczenie dla oceny sytuacji gospodarowania, ponieważ trend ten jest widoczny, zarówno w gminach miejsko-wiejskich w strefie oddziaływania miast, jak również w gminach wiejskich, gdzie rolnictwo nadal stanowi główne źródło dochodów dla mieszkańców.

Województwo mazowieckie jest znaczącym producentem żywności w Polsce. Świadczy o tym, osiągnięty w 2019 roku, prawie19% udział województwa w wartości krajowej produkcji globalnej rolnictwa. Udział w globalnej produkcji roślinnej wynosił 17,3 %, a w produkcji zwierzęcej 20,2%. Pozwala to umieścić województwo mazowieckie na pierwszym miejscu w kraju pod względem wartości produkcji globalnej rolnictwa.

Przeprowadzone badania wykazały, że w niemalże 50% spośród analizowanych gmin nastąpiła znacząca zmiana użytkowania gruntów rolnych na cele nierolnicze. Jednak jedynie w około połowie z tych gmin możliwe jest wyznaczenie jednego kierunku tych zmian. W pozostałych przypadkach przekształcenia odbywały się na różne cele w zróżnicowanym stopniu. Przeważającym kierunkiem zmian jest kierunek leśny. Jedynie w około 16% gmin powierzchnia użytków rolnych wzrosła. Zwiększenie powierzchni użytków rolnych dotyczyło głównie powiatów garwolińskiego oraz ostrołęckiego i było częściowo związane ze zmniejszeniem powierzchni lasów w tych powiatach.

Zmiany obserwowane są również w strukturze lasów. Przeprowadzona, przy wykorzystaniu danych satelitarnych, analiza wykazała, że zarówno w okresach 2006-2012, jak i 2012-2018, dominującą zmianą jest przechodzenie użytkowania gruntów w klasach związanych z ekosystemami leśnymi. Niepokojącym zjawiskiem może być fakt, że powierzchnia lasów, szczególnie iglastych zmniejsza się kosztem lasów i roślinności krzewiastej w stanie zmian.

Należy podkreślić, że Mazowsze charakteryzuje się wieloma walorami przyrodniczymi i kulturowymi. Krajobraz regionu jest w przeważającej części nizinny, jednak występuje wiele walorów środowiskowych będących atrakcją turystyczną. Najbardziej charakterystycznym elementem ukształtowania terenu są doliny rzeczne m.in: Wisły, Narwi, Bugu i Pilicy. Natomiast największą powierzchnią obszarów przyrodniczo cennych charakteryzowały się powiat mławski i płocki (ponad 60 tys. ha). Zachowanie bioróżnorodności jest związane z różnymi formami ochrony przyrody oraz lasami, których również nie brakuje w województwie mazowieckim. Należą do nich m.in. obszary Natura 2000, których udział na Mazowszu wynosi 13,1%. Natomiast udział w powierzchni województwa obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) kształtuje się w na poziomie ok. 12%, specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) zajmują 5,4% powierzchni województwa.

Na terenie województwa mazowieckiego widać bardzo duże zróżnicowanie przestrzenne obszarów ONW, będące jednocześnie odbiciem jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Szczególnie niekorzystnymi warunkami wyróżniają się tereny w północnej i północnowschodniej części województwa: powiaty wołomiński, legionowski, wyszkowski, mławski, miński, węgrowski niemal w 100% należą do obszarów ONW z dużym udziałem strefy II, co świadczy o silnych ograniczeniach możliwości uprawy roślin. Bardziej rozproszone obszary stanowią obręby zaliczone do stref specyficznych (niekorzystne warunki o walorach przyrodniczo-turystycznych).

Przeprowadzona ocena warunków gospodarowania w rolnictwie na podstawie analizy wartości wskaźnika syntetycznego w gminach województwa mazowieckiego pokazała, że 8 gmin (2,9% ocenianych) posiada warunki korzystne, 116 gmin (41,6% ocenianych) warunki przeciętne, 150 gmin (53,8% ocenianych) warunki niekorzystne, a 5 gmin (1,8% ocenianych) warunki bardzo niekorzystne.

Istotnymi elementami spowalniającymi rozwój rolnictwa są nie tylko elementy wynikające ze struktury przestrzennej, własnościowej, użytkowania gruntów i jakości gleb, lecz przede wszystkim: niekorzystne warunki atmosferyczne, niskie ceny płodów rolnych oraz trudności ze zbyciem produktów rolnych.

Obserwowane zmiany klimatu, w perspektywie najbliższych lat nieuchronnie będą miały coraz bardziej negatywny wpływ na rolnictwo. Do czynników negatywnych można zaliczyć zwiększenie częstości występowania pogodowych zjawisk ekstremalnych (np. gradobicia, deszcze nawalne, huragany) oraz zmiany średnich wartości elementów meteorologicznych w kluczowych dla wegetacji porach roku (np. „ciepłe” zimy powodujące rozprzestrzenianie się patogenów i problemy z osiągnieciem „jarowizacji” w uprawach ozimych). Jednak najbardziej dotkliwym z prognozowanych zagrożeń wydaje się susza, której ekstremalny wpływ na rolnictwo odnotowano już w ostatnich latach (2008, 2015, 2018, 2019).

Jedną z istotnych barier rozwoju gospodarstw rolnych jest również brak wystarczającego dostępu do kredytu (kapitału). Bariera ta hamuje nie tylko prawidłowe bieżące funkcjonowanie podmiotów (pożyczki i kredyty obrotowe), ale głównie negatywnie wpływa na inwestycje i wzrost gospodarczy. Ustalono, że w największym stopniu ograniczeń kapitałowych doświadczają gospodarstwa: o małej skali działalności, młodych rolników, osób rozpoczynających działalność, wdrażające innowacje oraz realizujące ryzykowne projekty.

Podsumowując, wykonane badania, mające na celu zidentyfikowanie obszarów niewymagających i wymagających przemian i transformacji zagospodarowania w województwie mazowieckim, wykazały że gminy położone w południowej i południowo-wschodniej części województwa wymagają najpilniejszych przemian i transformacji zagospodarowania.

Należy również wskazać, że rolnictwo ekologiczne na dużą skalę w województwie mazowieckim, ze względu na niski poziom produkcji, nie umożliwia sprostaniu najważniejszej funkcji rolnictwa – bezpieczeństwu żywnościowemu. Niewielki udział użytków rolnych wykorzystywanych pod produkcję ekologiczną nie stanowi zagrożenia konkurencyjnego dla producentów konwencjonalnych.

Zdefiniowane rekomendacje dotyczące propozycji zmian kierunków gospodarki rolnej województwa mazowieckiego, opierają się na analizie zmian jakie zaszły w poszczególnych działalnościach produkcji rolniczej w tym województwie w latach 2010-2019, na tle kraju oraz innych województw, jak też na podstawie tendencji (trendów) w konsumpcji podstawowych produktów spożywczych.

Tekst:

Robert Mroczkowski

Departament Cyfryzacji, Geodezji i Kartografii

UMWM w Warszawie